Nos/outros/as

Nós, os outros, as tradutoras e os tradutores dos que ninguén se lembra endexamais, nin sequera cando cómpre, resulta que levamos varios días dando moito que falar nos faladoiros. Mágoa. Neste país ninguén berra porque aínda hai algunhas editoriais que non nos fan contrato os tradutores, e, se nolo fan, fánnolo obviando boa parte dos dereitos que nos concede esa lei tan tardía coma incumprida; editores que moitas veces non nos pagan, e, cando o fan, fano empregando case que o mesmo baremo de hai 30 anos.

Saben vostedes que, daquela, o folio se pagaba a 800 pesetas, e que arestora, seis lustros despois, aínda hai en Galicia quen, dos catorce, quince euros estipulados polas asociacións, non nos conceden máis ca seis? Non sentiron dicir que hai mercaderes da literatura que, á chucha calada e quedándose, abofé, cos nosos cartos, revenden unha e outra volta, a esta ou a aqueloutra casa, a nosa suor? Por qué a ninguén lle indigna, nin sequera dentro do gremio, que, tras cobrar a miseria que nos pagan, os tradutores non volvamos ver un peso durante o resto da nosa vida (por non falar da dos nosos herdeiros) ? Quen alzou a voz aí atrás, cando a Consellería de Cultura anunciou, a bado aberto, eses novos premios nacionais na lista dos cales, por suposto, non figura o de tradución? A quen lle importa que os especialistas dos Premios da Crítica pasen outro tanto de nós ou que, ó falaren dun libro estranxeiro, se esquezan de citarnos mesmo na ficha das súas críticas? A ninguén.

Mais velaquí que un colega e unha colega chegan a esta penosa situación de arestora, e aquí todo Deus se apunta ó fusilamento. Mesmo xente que, a todas luces, endexamais traduciu unha liña. Pois ben: eu non o vou facer. Nin nesta columna nin en ningures. Primeiro, porque ignoro de todo cómo puideron chegar a ese límite (máxime se, como parece, ámbos os dous se puxeron de acordo ó principio verbo do tipo de versión non sexista que ían publicar). E, segundo, porque son dous colegas, María Reimóndez e Moisés Barcia, cuxos labores aprezo.

En realidade, tampouco debería escribir sobre isto, o misterio da tradución, xa que, para min, a tradución, ó igual cá poesía, éche un misterio. Tras máis de 30 autores e autoras, tras máis de 20.000 páxinas vertidas ó castelán e ó galego, non teño nin a máis remota idea de cómo se fai o que facemos: transvasar un río de pensamentos, de imaxes, de sentimentos dunha lingua a outra. Para min non existe un libro de receitas, un manual de fórmulas axeitadas verbo deste o noso ingrato mais tamén gratificante oficio. Eu, cando menos, non teño ningún, pois, como veño de afirmar implicitamente, para min traducir é crear algo novo. E a creación, insisto, como todos os grandes temas na nosa existencia, é un enigma do que tan só podemos extraer verdades relativas.

Por iso, igual que nunca lle dou a quen ma pide unha explicación da miña poética, tampouco lle dou a ninguén leccións sobre cómo ha ou non ha de traducir. Como moito, cóntolle a miña experiencia ó respecto, que é o que, en resumen, estou a facer aquí.

Seguindo o meu razoamento, se nós, os tradutores, somos creadores e creadoras, daquela tamén somos libres de crear como nos pete, someténdonos, iso si, coma calquera, ó xuízo dos demais, incluído o do autor. Mais ónde remata, concretamente, a nosa liberdade? Qué límite debemos poñernos para non devirmos en traduttore tradittore? Sinceramente, non o sei. Só sei o que eu fago, que, para entendérmonos, vén sendo algo así. De entrada, eu enchóupome a feito da obra, da vida, do universo do autor que vou traducir (arestora, unha poeta, Sylvia Plath), e, a partir de aí, dise suposto coñecemento meu, sométome non ó pé da letra senón ó estilo, ó espírito do tal. Por suposto que para acadar ese milagre que, para min, a fin de contas, é o froito deste proceso, un ten que estar ben preparado a todos os niveis. Pero, máis importante que estar pronto é estar alerta: á esculca, á escoita, coma na propia Arte. Por iso, canto mellor sexa o artista, mellor será, obviamente, a súa obra. E, por iso tamén, quen non é un verdadeiro creador senón un simple imitador, adoita ser, polo xeral, un tradutor sen xeito nin maneira.

Afirmo isto, con certa certeza incerta, porque, curiosamente, os achados que eu, no meu labor en concreto, considero mellores; os acertos que fan que a miña tradución poda ser mellor ou peor mais nunca igual a outra, nacen sempre da pura intuición (o Grande Misterio do misterio creador), e non da pura mímese estrutural e lingüística. Dous exemplos quero dar, para concluír esta incompleta aproximación miña ó inexplicable. Os dous quitados da miña convivencia con Guillaume Apollinaire. Cando traducín o célebre poema sobre a ponte de Mirabeau, fíxeno percorrendo o mesmo camiño que -tal e como descubrín entón- fixera el. Traducín todas as estrofas en alexandrinos (porque precisaba un verso máis longo có hendecasílabo orixinal) e logo partinos alí onde Apollinaire os partira, na versión final. Secasí, unha das creacións das que estou máis orgulloso é, en aparencia, toda unha traizón ó seu proxenitor.

Mentres estaba a crear a versión castelá dun poema seu, medido, rimado e titulado Cidade e corazón, sentín que aquilo soaba caduco, ós primeiros poemas de Apollinaire, a aqueles que el mesmo rexeitara en vida. Mais, de súpeto, cando xa estaba a piques de facer coma el, de excluílo da escolma que eu estaba a preparar para Mondadori (e da cal chegaron a venderse 15.000 exemplares, algo insólito en poesía) xenou a bendita intuición. Lembrei que o francés non maldicira todos os versos da súa primeira etapa senón que, consonte a súa nova estética cubista, reconvertera moitos deles en poemas de verso libre. Daquela: por que non podía facer eu o mesmo con ese texto seu? Por qué non transformar unha obra do vello Apollinaire nunha do novo? Ben, pois cando rematei esoutra cousa creada por min, sentín unha ledicia enorme; souben, dalgún xeito, que acertara. E mesmo por un intre -perdóenme a vaidade- coidei que o vello mestre se achegaba a min por detrás sorrindo e me daba unha pequena, moi, moi leve palmadiña no lombo.