Emigrar ao mar dos viquingos

No transbordador que navega a través do Mar do Norte para unir a cidade danesa de Romo e a illa alemá de Sylt tamén traballan galegos. Facíano, polo menos, entre outubro de 1993 e marzo de 1994. Da experiencia laboral de Luís Lomba, O Haia, e das horas de VHS que el mesmo gravou coa videocámara a bordo do barco, o cineasta guardés Xurxo Chirro extraeu un filme ensaio sobre o mundo do traballo, a comunicación, o dispositivo cinematográfico, a intuición pictórica ou a camaradería. "Un documento sobre a emigración galega no norte de Europa", resume sumariamente o díptico co que Vikingland se anunciou o pasado mes de xullo no Festival Internacional de Documental de Marsella.

"O material sempre estivo aí, mirando para min", explica, vía correo electrónico, Chirro (A Guarda, 1973). Refírese ás catro fitas de vídeo coas que O Haia agasallou ao seu pai a mediados dos noventa. Era, ao xeito do cinema de emigración que estudou Manuel González, o seu modo de fixar a memoria dos labores compartidos no Mar do Norte. "No 2007 mudei o reprodutor de vídeo polo de deuvedé", relata, "e antes de desfacerme das cintas rotuladas enigmaticamente Vikingland visionei o seu contido". Xurxo Chirro defíneo sen voltas: "15 horas de imaxes fascinantes". Esa foi a materia prima dunha obra que pasará a finais de outubro polo certame de Jihkava, na República Checa, e despois polas pantallas de Cineuropa -estrea galega-, polo festival de Xixón ou no arxentino de Mar del Plata.

"Non quería artellar unha historia coas imaxes, senón ampliar a que traían"

"As miñas únicas referencias foron literarias", explica Xurxo Chirro

As orixes formais de Viking-land atópanse lonxe da sobria e medida proposta final. "Nun principio, a idea era facer algo máis convencional", expón o director, "con entrevistas, mesturar material novo co vello. Mais decateime de que o material era autónomo". Chirro cita, así, a cineastas habelenciosos coa metraxe atopada e cos arquivos -Péter Forgács, Alan Berliner ou Bill Morrison-, pero é para distanciarse: "En Vikingland non quero artellar unha nova historia a partir do material atopado, senón amplificar a que xa está nel". Na revisión dos rexistros do Haia, só interrompidos na montaxe por discretos cartaces que anuncian as diferentes seccións da película, detectou o paso do tempo nas marcas de humidade e fíxoas constar. "Esas perturbacións tiñan que formar parte do proxecto".

Vikingland funciona como diario de abordo dun obreiro do Mar do Norte. "A emigración fala en primeira persoa e Luís quería amosar aos seus familiares como era o seu traballo, para que comprendesen a súa ausencia do fogar", condensa Xurxo Chirro. Ao cabo, engade, "a emigración non era facer turismo". Nada no filme chama a esa confusión. O Haia esténdese no seu labor cotián e esmiúza as tarefas laborais, grávase transportando mercadoría no interior do pailebote -o seu cometido concreto-, fala ao obxectivo do aparello na soidade do camarote e presenta aos seus compañeiros a cámara.

Sempre dacabalo entre o seu galego do Baixo Miño e o alemán que domina mesmo para espetar brincadeiras, o protagonista de Vikingland exterioriza carisma e divertida soltura. "Este mecanismo ofrece outra dimensión da realidade, porque o operario grávase a si mesmo", anota Chirro, "e eu sempre estarei agradecido a Luis por que me permitise facer pública boa parte da súa intimidade".

Axustar 15 horas de brutos nos cen minutos que dura Viking-land foi, talvez, o maior desafío, práctico e teórico. "Ao cortar, preguntáballe ao material para que os cortes parecesen primixenios, realizados polo propio Haia", conta. As secuencias fóronse así conformando neste filme de montaxe que, segundo relata o tamén cineasta Alberte Pagán no ensaio Vikingland, película perfecta, coñeceu unha ducia de versións. Algunha de case catro horas. "Sucedíanse ao mesmo tempo que se reducía a metraxe", puntualiza Chirro, "e ía escollendo os mellores planos". Ningún excesivamente censurábel: o consello dun compañeiro alemán sobre a necesidade de que a videocámara se mova o menos posíbel serve "para que as imaxes teñan unha calidade impropia dun afecionado". Da cea a bordo da Noiteboa de 1993, en plano fixo, aos trávellins polas dependencias hosteleiras do buque e ás confesións en primeiro plano do Haia, a fita consegue un relato duro e cándido da vida da emigración en tempos en que o relato oficial de Galicia clausurara esa posibilidade. E sen concesións aos manierismos televisivos que estandarizan o xénero documental.

"Pretendía facer unha historia de aventuras decimonónica", lembra, "e aí xurdiu Moby Dick, unha ficción documentalizada. Pero para min o importante era o contrario: un documental con faíscas de ficción". A sombra de Melville, con todo, existe. Unha frase da novela abre o pasquín promocional -"Déronnos por perdidos"- e, segundo Xurxo Chirro, a estrutura, a focalización, o retrato psicolóxico ou a simboloxía tamén abeberan no clásico da literatura estadounidense. E é con esas teas que teceu, de novo en palabras de Pagán, "unha grande obra galega, mesmo no contexto global". Ese lugar onde o novo cine sobrevive ás circunstancias asfixiantes do audiovisual: "Actualmente hai un sistema caduco e dependente que está en plena fractura: a crise, a TVG desaparece, as axudas minguan... Agora só hai a posibilidade de repensarse e dar cabida a outras maneiras de producir e de crear. Vikingland pode ser un bo exemplo".