O castiñeiro bíblico e o primeiro enterro de Franco

O castiñeiro, cando era noviño, xa o pintara o gran Xermán Taibo (A Coruña, 1889-París, 1919), na súa paisaxe Souto de Elviña. Algo especial vería alí aquel xenio da ollada, a quen demasiado axiña, como os da Xeración Doente, levou A da Gadaña. Taibo foi autor tamén do máis fermoso nu da arte galega, o da súa amada francesa, Simone Nafleux.

Esa marabilla da creación pode verse na Casa do Concello da Coruña. Durante a ditadura, o cadro da muller espida estivo unha longa tempada preso nun soto municipal e despois de volver á luz aínda era ocultado se había algún acto público ou recepción de autoridades. Cando a primeira visita do arcebispo Quiroga Palacios, decidiron cubrir a sensual obra cun panel floreado de caraveis brancos e vermellos. Mais, en pleno acto, unha corrente de ar bateu unha fiestra aberta e a tapadeira caeu ao chan. Ante os rostros perplexos apareceu o corpo refulxente da belísima Simone, a das guedellas douradas. E entón o arcebispo Quiroga, que tiña un arrinque moi popular, foi e exclamou con pícara retranca: "Pero, por que raios teñen tapada esta divina criatura?".

"Un día, miña nai levoume a facer a máis estraña das colleitas. A apañar chorimas"

O castiñeiro tamén era divino. Había outros castiñeiros, mais aquel do Souto, moi perto do lugar arqueolóxico, a carón do regato do Lagar, era unha árbore bíblica e algo comunista, pois multiplicaba as castañas segundo as necesidades. Só había que ter un pouco de fe. Había un día en que semellaba esquilmado, uns a varealo e outros a gabear polas pólas como esquíos. Mais se confiabas nel, se tiñas paciencia, o que facía o castiñeiro era pensar no número de castañas para o teu colar. Ninguén se ía de alí sen as balocas coas que facer un colar o día de Defuntos. Non había nena nin neno sen ese rosario ornamental, protector e comestíbel, no que as doas eran castañas cocidas.

Sabían mellor se fervían con nébeda, unha herba aromática e medicinal que achabamos nas gabias do camiño do Escorial. Ese, o das herbas e plantas, foi outro saber que non se nos aprendía na escola. Un día miña nai levoume a facer a máis estraña das colleitas. A apañar chorimas. Entre espiñas, nas silveiras, peteirabamos mouras como paxaros. Mais, que sentido tiña andar á flor do toxo? Pasarían anos até saber da lenda de Bretaña na que se conta que Deus quixo crear a flor máis fermosa e foi pintando chorimas nunha vara, con ese amarelo que despois recuperou Van Gogh. O caso é que o Demo estaba agochado, e cando Deus marchou foi e pintou as espiñas. Así naceu o toxo como o símbolo máis aquelado da vida de nós, o brasón da estirpe: flor e espiña.

Alí estabamos no monte de colleiteiros de chorimas, a encher unha pequena bolsa de tela que miña nai sostiña. A súa face seria, o brillo melancólico da ollada ao coller a flor, compuñan unha derradeira esperanza. Iso soubémolo cando nos dixo: "Son para a tía Maruxa, que está moi enferma. As chorimas son boas para o corazón".

En Defuntos, en Castro, facíanse caveiras baleirando as cabazas. Pola noite, nos recantos e camiños máis escuros, alumeaban con candeas dentro. Ao primeiro, deume medo aquel costume. Parecía propio dun lugar macabro. Mais era todo o contrario. Un xogo que era ao tempo adestramento e lembranza. Pasear e correr polas lindes do aquén e o alén. Partillar a parroquia dos vivos e dos mortos. Na parroquia de San Vicenzo exerceu de enterrador, xa a finais do século XX, un home excepcional. Era veciño de Castro, coñecido como Antonio O Chibirico. O noso enterrador era o mellor fogueteiro nas festas. Un gran bailarín. Unha persoa moi divertida e ocorrente, dun maxín doutros tempos e dun humor non sempre comprendido. Ás veces, achegábase á porta das tabernas e berraba: "Hai que ir morrendo! Non dades un peso a gañar!".

O normal non é ser "normal". O normal é ser diferente. E iso é o que vai contando a vida cando lembra. Eis, por exemplo, Farruco. Todos os domingos pola mañá sacaba á beirarrúa todos os pares de zapatos. Non era rico. Traballaba de pión. Mais gardaba todo. Reciclaba todo. Se Castro estaba como unha patena era porque por alí pasaba Farruco. Fora construíndo unha arquitectura alternativa. Arquitectura chaboleira. El morreu, mais aínda se conserva parte, polo ben feita que estaba, e pintada con pintura naval dos botes inacabados que el apañaba. Así, as chabolas tiñan unha estética de arcas varadas no monte. Aínda que para min, o grande espectáculo era ver os domingos aquela fileira de zapatos, dende a infancia á vellez, e como ía limpando par a par. Alí estaban as solas e os tacóns dos anos da vida, como os aneis no toco do castiñeiro do Souto.

Ademais das caveiras feitas con cabazas, en Defuntos os nenos eran agasallados con castañas e algún doce. Cando anos despois se importou o Halloween, con toda a panoplia comercial, eu moito me lembrei do castiñeiro do Souto, e de Antonio, o enterrador e fogueteiro, e tamén das comparsas de Entroido. A de Elviña, Os Rexumeiros. A de Castro, Os Calaveras. Ás veces, xuntábanse sobre a marcha e resultaban os Calaveras Rexumeiros. O Mariñán facía un magnífico Entroido, o Meco que había que enterrar. Moi ben dotado de ferramenta. Un carallo macanudo. Unha vez puxéronlle ao boneco unhas fotos do tirano e foron en escolta de Guardia Mora montada en burro. E ía diante da comitiva o cura con incensario, que era o libertario Pepe de Amaro, se non me equivoco. E tamén algún home vestido de viúva. Foron chimpalo ao río de Monelos.

Non lle fixeron mal a ninguén. Mais a ditadura non tiña sentido do humor. Durante tempo, campou o medo. E non o metían precisamente as caveiras nin os defuntos.