A galega que mordeu a lingua

"En diversas partes do mundo e ante situacións diferentes, mais semellantes na súa esencia, os pobos institúen espazos simbólicos da memoria. Fíxoo o pobo xudeu respecto do Holocausto. Fíxoo o pobo xaponés polas explosións atómicas de Hiroshima e Nagasaki. Estase facendo en América Latina ao respecto das ditaduras que aplicaron sistematicamente o terrorismo de Estado. Cal é o fundamento desta actitude dos pobos que sufriron situacións traumáticas e disolventes da súa identidade? É o desquite? Non, o fundamento é que nunca máis volva a ocorrer estes feitos. Temos consenso social en rexeitar a ditadura terrorista que asolou o noso país. Con base nese consenso fundamos o Museo da Memoria...".

A auténtica Coruña, señor Negreira, sempre estivo "contra a grosería". Como Ava Gardner

A quen pertence ou de onde saíu este texto? É transcrición dun acordo tomado por algunha institución galega -concello, deputación ou Xunta- consciente á fin da súa función como hábitat da memoria democrática? Talvez é un borrador co que nos vai sorprender un día destes o candidato á alcaldía da dereita coruñesa, Carlos Negreira, despois das súas últimas sesións espiritistas con Millán-Astray? (Victor Hugo tamén era amante do espiritismo histórico, mais escollía mellor os interlocutores: falaba moito coa burriña de Balaam).

Pois non, por desgraza o da cabeceira non é o parágrafo dun documento de ningunha institución galega nin do prominente candidato ao protectorado coruñés. Disque Negreira está posuído pola extrema dereita local. Eu o que penso é que está posuído por outro demo: o Mal Gusto. A Coruña é unha lámpada marabillosa que terma do que lle boten. Calquera outra cidade estaría infartada coa fealdade cruel do monumento ao xeneral africanista, que tanto colaborou co seu colega Franco para facer de España a última colonia española. A retirada dese monumento xa non é cuestión de debate histórico. É un deber de estética coruñesa. A auténtica Coruña, señor Negreira, sempre estivo "contra a grosería e a violencia". Como Ava Gardner.

Non é casualidade que sobre estas cousas pense un en Montevideo. Se hai unha cidade que linda coa Coruña esa é a capital de Uruguai. Na xeografía e na historia humanas vanse configurando simetrías. E Montevideo e Coruña son simétricas. Melancólicas e cantareiras a un tempo. Embarcadoiros de ida e volta. Espazos integradores onde partillar identidades sen complexos. Co ADN marítimo da liberdade, co pavillón de Baudelaire: "Se amas o mar es un ser libre!".

O Museo da Memoria do que falei nun comezo existe dende decembro de 2007. Está instalado nun magnífico espazo histórico patrimonial, a ex Quinta de Santos, cedido pola Intendencia Municipal. Tamén foi posíbel pola colaboración do Ministerio de Educación. Trátase dun predio fermoso, con ampla zona natural, onde a actividade é continua, con exposicións e foros de reflexión onde o asunto nuclear son os Dereitos Humanos. Un local universal, alí onde está arquivada a resistencia democrática uruguaia e latinoamericana, mais que mira cara ao futuro da humanidade enteira. O Museo da Memoria está vivo porque, á parte do apoio institucional, foron as asociacións e as redes cidadáns ás que o puxeron en marcha. Dende Madres y Familiares de Uruguayos Detenidos Desaparecidos, a Asociación de ex Presos e Presas políticos, a Memoria da Resistencia 1973-1985, até as facultades da Universidade da República. Son estas mesmas entidades as que dan pulo ao referendo que se celebrará en outubro, coincidindo coas eleccións xerais, para botar abaixo a chamada Lei da Impunidade. Todos os estudos de opinión dan ampla maioría á posición democrática que defende os principios básicos de recoñecemento, reparación e xustiza. E os utilizaron as Forzas Armadas e os poderes do Estado para o seu beneficio económico e para reprimir, violar, secuestrar e asasinar, serán xulgados polos seus crimes. Algúns xa están entre reixas.

Hai outro lugar extraordinario onde habita a memoria, non como arañeira de faiado, senón como un ser vivo. Unha Ítaca galega en Montevideo. É o Patronato da Cultura Galega. Nestes tempos de grosería contra o idioma e a cultura de Galicia, cando os máis groseiros son os mellorados da casa, cómpre lembrar que este é un país de ulises e misteiras. Hai que cambiar a leria: o país dos ananos está na propia terra. Hai moitos lugares mundo adiante nos que endexamais morrerá Galicia. Moitos, mais deixarme citar dous. De andar náufrago e buscar Ítaca, eu sei os enderezos onde iría: Chacabuco 955 (Federación de Sociedades Galegas) en Bos Aires, e Rondeau 1421 (Patronato da Cultura Galega) en Montevideo.

Misteiras é o nome galego das mulleres que fabricaban os mistos, os fósforos. O Patronato de Montevideo ten dende hai anos unha directiva formada por mulleres activísimas que merecen ese nome garimoso de misteiras. Son as que manteñen o lume aceso. Unha cálida rede asociativa que cada vez vai a máis. A biblioteca de temática galega é extraordinaria. Quen a tivese de man en moitas vilas da Galiza territorial! No Patronato aprenden lingua e todos os eidos da cultura. Mais tamén hai obradoiros artísticos, de gastronomía e doutros proveitos e saberes. O Patronato mantén a emisión radiofónica Sempre en Galiza, que é a máis antiga do mundo das feitas en idioma galego. E hai un compromiso fondo, non retórico, co país de acollida, con este Uruguai que está a abrir unha nova xeira progresista canda a maioría dos países da emerxente América Latina. Non é un lugar partidista, mais no Patronato respírase a memoria democrática, a resistencia contra dúas ditaduras (a española e a uruguaia) e nótase tamén o optimismo da vontade. O que hai alí é o contrario da grosería reaccionaria. Un espírito cívico, solidario. Alí rexe o que Blanco Amor chamaba "a aristocracia da alma".

Antonia encarna todo iso. Hai moita xente así, mais semella que estaba no maxín de Blanco Amor cando falou da "aristocracia da alma". Antonia Yáñez, unha das impulsoras do Museo da Memoria, é unha lenda real en Uruguai. Nacer naceu en Lamas, unha aldea perto de San Sadurniño. Cando tiña catro anos, en 1952, marchou cos pais, Pedro e Consuelo, cara á Terra Prometida. A viaxe a Montevideo foi unha travesía que durou 22 días. Verbo da memoria, no se lle perdeu nada polo camiño. A nena levouse todo. Mesmo os amorodos salvaxes do camiño cando ía polo tabaco para o pai e o enterrador deixábaa tirar da corda do badalo das campás. Todo está aí, neses dous eidos que escintilan húmidos baixo as pálpebras de Antonia e onde vexo a verdade antiga do poema de Camões: herbas que son ollos do corazón. A nena medrou no barrio de Piedras Blancas. Alí os emigrantes facían a propia casa coas súas mans no tempo libre do traballo. Foi a unha boa escola, unha escola pública. Logo á universidade. Tiña un fillo pequeno e era profesora de Literatura cando a detiveron en 1981. Xogaba un papel relevante na resistencia contra a ditadura. Torturárona de tal xeito que, para non ter a debilidade de falar, decidiu morderse a lingua até perder a fala e o sentido. Os verdugos pensaron que se amputara, tanta era o sangue que saía pola boca.

Mais aquí está Antonia. Ceba un mate. Sorrí. Vai falar da nena de Lamas.