Vida e fugas de Álvaro Cunqueiro Mora

A imaxe que nos ofreceu Álvaro Cunqueiro de si, un varón responsábel e formal vestido de traxe escuro, é o enmascaramento dun rapaz soñador desenganado pola vida. A última imaxe que nos deixou de si, un bon vivant enxebre que posaba con cunca de viño ou queixo de tetilla é a última máscara para pasar desapercibido no mundo adulto.

Un artista coa inocencia necesaria para que, sendo un poeta altísimo, dubidase sobre o seu traballo: "Que quedará de todo isto?". Nos días últimos: "Non sei, teño a sensación de ter vivido para nada, de que perdín o tempo. Pasou a vida, qué enorme despilfarro, puiden facer moito máis. Qué quedará da miña obra?". Referíase á obra literaria máis complexa e profunda na nosa lingua desde Follas Novas.

Pasou de galeguista de esquerdas a escribir sonetos a José Antonio

Foi un golpe de gracia literaria, a alma dun rapaz co don do poeta

A vida, é sabido, obriga a facérmonos homes e mulleres, levantados sobre os escombros da infancia, sobre o cadáver do neno, da nena. O neno Álvaro deveceu toda a súa vida adulta por permanecer fiel a si propio, "seriamente falando/quero quero volver a pór a miña gorra mariñeira/ aquela gorra dos oito anos/ cando entre o meu sono i-eu cantaba a luz." Aquel señor grande e redondeado era un home moi fráxil.

Cunqueiro foi un golpe de gracia literaria, xuntouse nel a alma dun rapaz que por non saber renunciar á infancia conservou o don do poeta co coñecemento dun escritor formado na tradición literaria europea. E fundou a súa propia patria, o mundo da súa infancia transformado en literatura. A resistir á vida. Ese meniño de dez anos desafía a vida coa literatura, escribe na galería da súa casa de Mondoñedo unha noveliña de vaqueiros, os vaqueiros falan castelán e os indios galego. Gañan os indios, a literatura quere reparar as feridas da vida real, da historia. Abandona o val encantado e vai estudar bacharelato a Lugo, onde coñece a Correa Calderón e a Ánxel Fole, outra cabeza condenada á infancia perpetua. Vai a Santiago estudar Letras. "Así que llego a Santiago, me quedo asombrado, absorto. Aún hoy en día, cada vez que entro en la ciudad llego como un bobo..." Canea as súas rúas, le o seus libros, fala nos faladoiros intelectuais, escribe en galego poemas e algunha peza teatral, milita na esquerda do Partido Galeguista, promove as revistas Galiza e Papel de color, e toma xa ese camiño do xornalismo. O golpe dos militares nacionalistas sorpréndeo en Mondoñedo. O seu pai era o boticario e fora alcalde, sálvao dos que asasinaron a outros compañeiros seus. E aquí temos que pararmos a imaxinar que, alén do medo a ser asasinado, algo lle ocorreu a Álvaro.

Cunqueiro tivo dúas duras e amargas leccións que lle partiron a vida. O golpe e a guerra foron a primeira lección: os límites da realidade, o peso grave da historia. Aquela machada decapitou á súa xerazón. Morreron ou fuxiron exilados os indios, e Álvaro para sobrevivir fíxose vaqueiro. Para aprender esa dura lección tivo que perder algo, non sabemos o qué, nese tránsito, nesa reviravolta da identidade. Sabemos que no ano 1938 xa é un vaqueiro, gasta camisa azul fascista, correaxes e bota alta e brillante. Por eses anos escribe en castellano Historia del caballero Rafael, coñece aos seus novos camaradas da Falanxe cultural, os cataláns que fundan a revista Destino ("En América se habla castellano. Las espadas de nuestros capitanes se han encargado de ello. La raza ha cumplido su misión. Para salvarla el jóven césar y capitán cristiano Franciso Franco nos llamó a todos."). Ese grupo evolucionará na posguerra ao culturalismo catalán e o editor Josep Vergés editará a Cunqueiro na Editorial Destino.

¿Qué tan falanxista foi aquel mangallón, "longo, grande, delgado, pálido", que até uns meses antes era galeguista e esquerdista? ¿Que sabe que os seus compañeiros na Terra están agachados, exilados ou fusilados? ¿Como puido facer para integrarse nos intelectuais falanxistas que cantaban á guerra? Cando escribiu a Corona de sonetos en honor de José Antonio -"¿que tu boca sin sed, de tierra llena, responde a nuestro amor y enorme vida?- cómo non había pensar nos seus compañeiros asasinados? Só é explicábel nun rapaz desvalido que precisa acubillo nunha irmandade intelectual, e que o encontra nesa xeración de camaradas bébedos de historia e de fascismo: Laín, Ridruejo, Tovar, Manuel Machado, Luis Rosales, Eugenio Montes, Pemán, Torrente Ballester, Leopoldo Panero, Eugenio D'Ors, Martín de Riquer...

Superada a lección da guerra, no Madrid dos vencedores vai recibir a segunda grande lección: a autodestrución. Volve vivir a vida alegre cun certo poder, un cargo na prensa falanxista, e demostra até que punto é persoa incapaz de vivir os xogos dos adultos. "Bohemio, desordenado e informal", así é visto polos seus amigos. Para el a palabra é a ensoñación, o reino da liberdade da imaxinación. Incumpre os compromisos, carece da palabra dun home feito e ven a caída: acaba denunciado por un editor, polo embaixador francés, abusa da confianza de amigos. As súas imaxinacións para os demais son mentiras e calotes. A Falanxe quítalle o carnet de xornalista e perde o traballo. "Me encuentro confuso, torpe, desarraigado, y cierto ánimo de huida que tengo siempre, llega a imponérseme".

A que aprendeu os límites da historia e os límites de si propio, volve derrotado ao seu val e encérrase na casa da infancia. "Ahora tengo en los ojos toda la melancolía y en el oído todo el silencio de Mondoñedo." Así é como comeza, na metade da súa vida, a segunda vida de Álvaro Cunqueiro, a que nos é máis coñecida e na que escribiu a meirande parte da súa obra. O que era un desterro naquela súa casa resultou unha viaxe ao centro de si, a infancia en Mondoñedo. Cando reaparece como xornalista tamén aparece un novo Cunqueiro escritor, máis Álvaro que nunca. O xornalista ten que brigar co tempo histórico no que vive, incidencias sociais e políticas, a vida crúa; o escritor Cunqueiro foxe desa realidade para outra máis íntima e verdadeira: o mundo daquel meniño que escoitaba historias e lía libros, aquela patria de silencio, neve, reis antigos e encantamentos. A súa obra non custiona a historia: négaa. Nega a historicidade, afirma que a vida é unha soa cousa e inmutábel, un único soño persoal. Mais a afirmación de si é a afirmación do seu país: " Se a miña obra ten un sentido, teno no meu desexo profundo, (...) en algo polo que eu daría a vida, que é que a nosa lingua continúe, que Galicia siga".

Achegarse a Cunqueiro leva tempo, nunca se dá achegado un ben, pois repártese por moitas vereas distintas: teatro, tradución de poesía, xornalismo, ensaísmo literario, ficción... Porén, a chave da súa obra toda é a poesía, como unha bola de vidro que encerra un pequeno val e neve (Rosebud).