O día que se foi o saxofón

Meu pai nunca foi en avión.

En tren, moitas veces. Sobre todo de rapaz. Nos teitos do convoi. Contaba como a nova dunha liberación o día en que lle dixeron que ía traballar de pinche da construción en Coruña. Ao contrario do popular relato de Clarín, ¡Adiós, Cordera!, no conto de meu pai quen ficaba triste era a vaca e a el brincáballe o corazón de alegría o día en que deixou atrás o verde cárcere dos herbais. Nunca tivo saudade ningunha daquel tempo de neno pastor. E a verdade é que a súa relación cos animais sempre me pareceu propia dun galego extraterrestre. Malia a cornada do episodio aeronáutico, non se trataba de medo, noxo ou xenreira. Mantiña case sempre con eles, mesmo cos domésticos, unha distancia educada, mais innegociábel. Digo extraterrestre non por casualidade. Por exemplo, cando había os preparativos da matanza do porco, meu pai facía o contrario do galego común. Desaparecía.

No cuartel de Parga ía tanto frío que "as notas musicais ficaban xeadas e penduradas no ar"

A casiña de Castro de Elviña, onde fomos vivir en 1963, estaba nun lugar afastado e coñecido por monte da Nacha, a carón dun camiño de terra que levaba ao chamado Escorial e á torre de emisión de Radio Coruña EAJ 41. Unha das primeiras informacións tipográficas que recibín, con certo arreguizo, é que xusto naquel cumio era onde daba a volta o vento. E non eran nin unha nin dúas as testemuñas que o afirmaban. Todo o mundo dicía o mesmo: "Ides vivir onde dá a volta o vento!". Iso, o de ver dar a volta ao vento, foi algo que me tivo ocupado e preocupado durante un tempo. E aínda máis cando meu pai proclamaba: "A cidade nunca aquí chegará!". Algo había de certo. Axiña comprobei que as gaivotas coruñesas, mesmo na tempestade, daban a volta alí, naquel Non Plus Ultra do altísimo poste radiofónico. A Zapateira, daquela, era un infindo espazo de misterio, unha terra de ninguén poboada para nós polos seres da imaxinación, que ás veces nos visitaban en forma de raposo, coellos, donicelas ou curuxas. Era tamén o primeiro lugar onde o cuco cucaba. Non había aínda por alí estrada nin Club de Golf nin Franco dando golpes de golfista.

O caso é que meu pai non soportaba a matanza do porco nin de calquera outro animal, volátiles incluídas. Sufriu moito cando lle chegou a hora a un galo moi cantor. Miña nai non é que tivese precisamente vocación carniceira, pero si de dar de comer. Un dos peores días da súa vida foi cando se lle foi das mans un pato sen cabeza que seguiu voando sobre nós. Con bágoas nos ollos dixo: "Pobriño, ten moita electricidade!". O caso é que, facendo de tripas corazón, preparou amorosamente un arroz co galo barítono. Meu pai non comeu ese día. Permaneceu calado e melancólico diante do prato, remoendo a escala musical que o espertaba polas mañás. Pasado moito tempo, de cando en vez, aínda lle facía unha elexía ao galo, o que incomodaba a miña nai, ela que vivira dramaticamente o conflito entre a ética das convicións e a da responsabilidade.

-Levantábase un con aquela alegría!

-Boh. Agora vai ser culpa do animal-, respondía irónica miña nai.

-Aquel galo valía un potosí!

Ese era o valor máximo das cousas para meu pai. Un potosí. E un potosí era o que valía tamén o saxofón.

Meu pai aprendera a ler partituras musicais antes que os libros. O solfeo antes que o abecedario. Saber sabía as primeiras letras, fora uns meses á escola, mais para ler e escribir de verdade aproveitou o tempo morto na mili do cuartel de Parga. Estaba na banda de música e no inverno ía tanto frío que, no seu dicir, "as notas musicais ficaban xeadas e penduradas no ar". Aquel rapaz que dende os 12 anos corría de Sigrás á ponte de Cambre para, como outros moitos, saltar aos vagóns e ir traballar á cidade, aprendería de mociño, por unha feliz casualidade, a tocar o saxofón. Meu avó carpinteiro conseguiulle o instrumento en pago a algúns traballos. Manuel traballaba na obra e logo ía ás clases dun mestre que se ganaba a vida tocando o piano nun club da noite coruñesa.

Da vida de pinche, meu pai sempre lembraba o día en que tivo a ocorrencia de quentar as 24 potas dos operarios cunhas táboas de tella. O bo lume que daban, todo brasa sen fume. Estaba admirado. A obra era no Recheo. El non sabía que aquela madeira case valía un potosí, e cando chegou o patrón, que gastaba zapatos brancos, soltou un xuramento que fixo tremer as pólas todas dos xardíns de Méndez Núñez. Expresou en voz alta a súa intención: "Vou facer un churrasco de pinche!". Ese día, coa complicidade dos compañeiros, meu pai tamén desapareceu.

Zafou de aquela e doutras. Co tempo sería un bo albanel. Aínda que na mocidade o que amaba era o saxofón. Durante anos complementou os dous traballos. O salario da construción coas actuacións de fins de semana en verbenas e salóns de baile. Os músicos coruñeses xuntábanse na contorna do bar La Tacita de Plata. Alí coñeceu os verdadeiros heroes da emoción popular. Os que mantiveron os espazos de festa e namoramento, naquel tempo ruín. Tocou en orquestras feitas, outras en improvisadas. Alí viñan contratar os vigairos dende as aldeas ou dos donos dos salóns de baile. A ruína dos salóns, iso botou atrás a moitos músicos. Era a vida do pardal. No verán, gran; no inverno, un inferno. Meu pai nunca deixou o traballo de albanel. Como o pardal, tiña medo do inverno. De meniños, viámolo marchar co saxofón á volta da obra. Subía a un carromato cos compañeiros de orquestra, camiño moitas veces do lugar remoto, mesmo en terras estremeiras de León e Asturias. Até que aquel ritmo insoportábel o venceu, como ao Chaplin de Tempos modernos, bailando somnolento nunha cinta de montaxe con música de Mozart.

O albanel, o amador profesional, deixou a música. Mais ficaba o saxofón. Para os nenos e a nai e o tesouro secreto da casa, adormecido alí na caixa, enriba do armario, á espera de tempos mellores. De cando en vez, o saxofón baixaba e ía pousar ás mans de meu pai. A última festa na que o oímos foi unha noiteboa. Tocou pasodobre, tocou bolero e mesmo unha panxoliña. Miña nai matábase a rir. Alí estaba o saxofonista creando harmonías.

Un atardecer, chegou acompañado dun home. Os dous moi serios. Silandeiros. Meu pai entrou ao cuarto do casal e baixou a caixa do saxofón do armario. Os nenos botámonos a chorar. Era un pranto que non tiña acougo. Meu pai non contaba con aquilo. Víase tamén doído, pero sobre todo turbado por aquela reacción imprevista de solidariedade familiar co saxofón. Chamounos a un lado e dixo con voz grave:

-Sabedes por que llo dou? A el faille falta para ganarse a vida.

Nós chorabamos, si, pero coido que o máis apesarado era agora aquel home de ollos escuros e mostacho de ferradura. Mirámolo ir coa caixa negra. De súpeto, virou cara a nós. Meteu a man no peto e deunos unha moeda de cinco pesos.

E logo marchou costa abaixo, na anoitecida, amoucado, como quen leva un ánima da man.