O segredo de Isaac

A pregunta era: "Como estás, Isaac?".

E a resposta, sempre: "Estou vivo!".

Si, era un home sorprendido de estar vivo.

Isaac Díaz Pardo pertencía ao visíbel e ao invisíbel. Nunca encontrei tanta xente incrédula nun enterro, como o do dia 7 de xaneiro de 2012, en Boisaca. Non incrédula ante a morte, senón ante a idea mesma de que o morto fose el, Isaac.

É o que teñen os superviventes. O corpo vaise afacendo a esa condición de estar e non estar a un tempo. Así era Isaac. Un omnipresente casual. Un célebre descoñecido. Cando algúns falan do "home polifacético", para saír do paso, o que queren dicir é "polidescoñecido". Alí onde estiver, empurrado ao primeiro plano ou agochado, á fin, as órbitas todas ían pousar na ollada inconfundíbel do supervivente. Faría falta un número indefinido de biografías para unha vida que foi un compendio de moitas existencias. Entre os seus deseños e patentes industriais para cerámica sobresaen "as máquinas excéntricas". Non me estraña. Dende moi novo era un experto á forza en achar solucións a xiros imprevistos. Toda a vida a zafar do acoso dunha historia de ruído e furia, subtraída polos necios.

Nos corenta decide deixar "a pintura de cabalete" nun intre triunfal

Un xerifalte pídelle que decore o Valle de los Caídos. Fuxiu a Galicia

Á volta de Madrid, fai un dos cadros máis fermosos, coa súa familia

A principal inquedanza do Díaz Baliño preso en 1936 é o seu fillo

A intelixencia farao pesimista. Pero matizaba: "Son un pesimista activo"

Sargadelos foi dende o seu arrinque un modelo e un hábitat

Antes de seguir, vexan un exemplo non moi coñecido de como se puña en marcha no maxín do supervivente a máquina excéntrica ante un xiro imprevisto. Por que Isaac abandona a pintura? Non é a decisión dun artista fracasado ou incomprendido. Pola contra, decide deixar "a pintura de cabalete" nun intre triunfal, cando xa está a ser upado como novo xenio da pintura española, e escriben loanzas del Eugenio D'Ors ou Camilo José Cela. Nos anos corenta, en Madrid, era o retratista máis demandado pola burguesía e outra xente principal. Gaña cartos, naquel tempo de pan negro para moitos. En Barcelona foi acollido con moito interese, mesmo lle ofreceron un posto de profesor na escola superior de Belas Artes de Sant Jordi. A exposición de 1944 na Coruña é un acontecemento artístico e mesmo fanlle unha homenaxe no Concello. En Londres, en 1946, quítanlle os cadros das mans. Vende toda a obra exposta.

Que ocorre de extraordinario para que Isaac, con 27 anos, desapareza dos círculos artísticos, renuncie a un brillantísimo porvir e procure, na práctica, ser invisíbel?

El referíase a aquela época con desprezo: "O tempo en que eu era vendedor de cadros". Falaba tamén de fatiga, de canseira. De certo, traballou moito. A obra é dunha calidade que hoxe abraia, que brinca por riba do tempo. Xa en Bos Aires, en 1956, publica un álbum de debuxos, de magnífica factura e moi pouco coñecido, co título Xente do seu rueiro, polo que desfilan personaxes dos arredores do Castro de Sada. Aí figura un texto decisivo, Meu cabalete, que ten o xeito á vez de confesión e manifesto.

"Os homes podentes", escribe Isaac, "chamábanme pra pintar as súas facianas nos lenzos, brilante na man prantada sobor do brazo da cadeira, a cravata de seda natural sobor da camisa de puro fío, as donas burguesas en traxe de festa con fondo de estanza pazal, e, co sinceiro ser dos que desexan agacharse detrás de traxes e caretas, meus cadros tiñan tamén de ser testigos e ritrataban o que ollaban... Os ricos eran así i-eu era unha cámara escura que pintaba por catro cartos o me mandaban ".

O seu diálogo co cabalete é unha conversa sen rebozo coa conciencia. Non abondan estas sinceridades na historia da arte ou da literatura: "Mais a miña i-alma adoecía na miña propia ruindade porque outra vida quedaba na miña terra, que era a que me correspondía, e chegaba a min non sei por onde atordoándome, coma un río chimpado, e cansei dos ricos cos seus traxes e alfaias, do canto de rá das súas gabelas e da súa ben gobernada xordeira; e chegueime a cansar até do xenio requintado dos homes se non resolvía o meu problema. Pensei que sobexa pintar para pintar aquilo e cambiei de profesión para deixarte ceibe". Deixar ceibe o cabalete! É unha boa consigna. "Deixade ceibe o meu libro!", clamaba Vasili Grossman para que os burócratas permitisen a publicación de Vida e destino.

Mais un enigma adoita envolver un segredo. O Isaac triunfante como pintor de cámara da xente rica está a cismar dramaticamente, a remoer estrugas durante anos. Que pasa en concreto para que xurda o home revoltado, o que diga que non? En 1944 casa con Carmen Arias, Mimina, lévaa a vivir a Madrid e alí nace, en 1946, o primeiro fillo, Camilo. Unha familia feliz, que vive con certo confort naquel tempo de posguerra e penuria. Nestas circunstancias, Isaac é convocado un día de 1947 por Fernando Álvarez de Sotomayor, que dirixía o Museo do Prado dende 1939. E o que lle pide o xerifalte ao mozo pintor é que participe na decoración mural de Cuelgamuros, o que vai ser Valle de los Caídos, o gran monumento bélico para gloria do franquismo.

"Aquilo colma o vaso", conta Xosé Diaz, o máis novo dos fillos de Isaac. "Como ía acceder a semellante proposta o fillo dun asasinado polo fascismo! Non o pensa nin un minuto e foxe a Galicia, onde toma a decisión de dedicarse á industria cerámica". Hai un cadro feito pouco despois, no Castro, un dos máis fermosos óleos, Díaz Pardo coa súa familia, que semella tamén un manifesto. Orfo, náufrago nunha historia dramática, o pintor aparece abrazado á súa muller e aos tres meniños da prole se apoian entre eles. Podería ser, éo, o retrato dunha familia proletaria. Isaac liscou de Madrid, fíxose invisíbel, meteuse nun pequeno obradoiro no Castro, onde Mimina lle leva todos os días a comida nunha pota cor de tella. Para que non o amolasen con encargos indesexábeis, anunciou que renunciaba á pintura. O invisíbel, por un intre, faise visíbel no lenzo. Con camisa branca. Abraza a muller, e mira de fronte con aqueles ollos lanterna. Non hai máis. Ningún obxecto, ningunha posesión. Cinco corpos, un grupo humano a xeito de estrela. Un cadro que é unha mensaxe: "Olla, estou vivo!". O conxunto emite luz, irmandade, liberdade.

Cando está preso no cárcere de Santiago, despois do golpe de 1936, a principal inquedanza de Camilo Díaz Baliño é a sorte do fillo. Do adolescente Isaac. Aqueles días de confusión e incerteza, Camilo retrata a lapis os seus compañeiros de prisión. E escribe algunhas notas para a familia. Entre elas, un poema que semella un ex conxuro protector, un canto de berce para unha re-existencia: "Prendinlle na cabeza do meu fillo, unha estreliña / forxada na irmandá / e quero ver brillar á lús d'esa estreliña / hastra chegar cegar. / Que vexan os demais n'esa estreliña / a lus da Libertá. / Que vexan que o tesouro máis querido / o ten o seu brilar. / Estreliña feituca de cariños, / estrela do meu lar, / que sempre te levei como reliquia / de Terra, Dios e Nai, / xa te deixo prendida no meu fillo/ pra sempre endexamais".

Visíbel ou invisíbel, o supervivente ten unha misión. Mesmo cando, vello como un rei Lear, é despoxado da súa gran creación, a de Sargadelos, hai algo que o prende, que o mantén erguido. Que o preserva da caricatura do apocalíptico profesional. A intelixencia farao pesimista. Pero matizaba: "Son un pesimista activo". Hiperactivo. E o humor crítico, retranqueiro, afástao de fetichismos como a Globalización ou o Internet. Cando alguén lle falaba das avantaxes das novas tecnoloxías para denunciar as persecucións dos pobos, por exemplo dos indíxenas, el respondía: "Iso fanllo crer, pero non vai ser dese xeito. Ademais así teñen os indios entretidos co Internet". Mais logo el sabía tirar proveito de calquera ferramenta. A proba do humor crítico servíalle para manter a raia as vellas e novas supersticións. Para defenderse do lastre dos dogmas e das ideas estupefacientes, definíase cun aparente oxímoron: "Son un conservador libertario". O que iso significaba? Conservador no sentido de conservacionista, de adiantado na visión ecolóxica. En todos os seus proxectos está presente a idea de aforro enerxético. Anoxábao en especial o desbalde, o desleixo. Falaba con paixón dos lindes do universo, do finito e do infinito, das leis da física, ao tempo que debuxaba un cartel pedagóxico sobre o mellor xeito de manexar unha vasoira. Para el era moi importante a maneira en que unha persoa se relacionaba co medio e cos demais. Tamén, si, o xeito en que agarraba unha vasoira: "A cuestión é como podemos ser xustos sen deixar de ser eficaces".

Sargadelos foi dende o seu arrinque un modelo e un hábitat. Como fábrica e como centro de irradiación cultural. Vexamos como o lembraba Isaac con chispa no libro Arte/Industria: "Lo que pasa es que teníamos muchas dificultades con las autoridades porque había que pedir permiso para todas las cosas; era complicado y estabamos vigilados, porque venían más policías que asistentes, lo que pasa es que como también se daba un poco de empanada y algo de beber, pues comían y nos llevábamos bien, la cosas había que llevarla así". Velaí. El non era nada étnico no comer, abondáballe cunha mazá e un café, mais sabía como utilizar unha empanada. Sargadelos foi, sen esaxerar, durante décadas, a máis completa factoría cultural de España.

Os seminarios do verán acollían en especial exiliados doutros países, fosen de Occidente ou do Leste. Sempre había un sitio para o perseguido. Foi tamén a sede dos primeiros encontros en España sobre medio ambiente e as alternativas ao consumismo e ao capitalismo salvaxe. O máis inesquecíbel, o que dirixiu José Martínez, fundador de Ruedo Ibérico en París, a empresa editorial máis importante do exilio, que puxo dos nervios durante décadas ao franquismo. Este editor e pensador de cerna anarquista foi decisivo na permanente revolución que era o maxín de Isaac. Como decisivo fora o reencontro con Luís Seoane e as factorías do exilio galego en Arxentina. É máis coñecida e notoria a influencia de Luís Seoane, e máis secreta a de José Martínez. Os dous foron dalgún xeito alter egos de Isaac. Fixeron posíbel o Galicia hoy, en 1964, a obra máis importante da clandestinidade antifascista galega. Explican esa naturalidade con que entrelazaba o galeguismo e o internacionalismo. Un cosmopolitismo solidario, sen medo a nomear as falcatruadas imperialistas, o espolio das multinacionais e a sombra do Petróleo en todas as guerras.

Isaac era un experto en escaleiras. Admiraba a de Andrade en Bonaval. Mais el tamén deseñou algunhas extraordinarias. Como a que leva ao ceo en San Marcos. El mesmo era unha escaleira, no que os chanzos eran o Renacemento, as Luces da Ilustración, as vangardas, en especial o Construtivismo... E a estrela galeguista que lle prendeu o pai, por medio dun poema, a mellor das herdanzas, antes de que o asasinasen nunha gabia, en Saa, perto de Palas de Rei.

Uns días antes, cando o obradoiro do pai era un hábitat de esperanza republicana, Isaac puido asinar a súa primeira obra. Un cartel para o plebiscito do Estatuto de Autonomía de Galicia. Era unha estrela. O pai díxolle: "Esta podes asinala".

Foi a primeira vez que se fixo ben visíbel.

Logo, para salvar a vida, no xenocidio do 36, fíxose invisíbel.

E así foi a súa vida.

Nacera en 1920, ía para os 92 anos, a súa aparencia era fráxil, un corpo minguante, coa enerxía dunha dínamo que se alimentaba do propio andar. O seu corpo lizgairo, urdido todo el por neuronas. Non había escisión na súa mente entre arte e ciencia. Tiña de andar. Tiña unha misión. Levar prendida a estrela. Manter a memoria dos inmolados e do exilio para que o país fose fértil, xerminal, e non un ermo de amnesia retrógrada. Patrimonio imprescindíbel da historia de Galicia, de España e da humanidade son os libros Documentos pra a historia contemporánea de Galiza, en Ediciós do Castro, e os volumes da Biblioteca do Exilio. No medio da deconstrución que vivimos, do derrube do espazo público e solidario, el non dobrou nunca. Seguía a debuxar escaleiras. Evitaba as frases rotundas, mais non hai moito oínlle dicir con convencemento, verbo do finito e o infinito: "O que somos? Somos un soño. Nin máis, nin menos".