Ánxel Casal, a fábrica de Nós

Nunha noite de agosto de 1936, sempre noite para a traición, apareceu nas aforas de Santiago outro corpo dun home asasinado. O corpo que deixaron tirado nunha gabia era o do alcalde da cidade, un editor, un tipógrafo. Outro tipógrafo. Desde que Diderot, aquel editor casado cunha costureira, comezou a mediados do século XVIII a usar o prelo como instrumento para cambiar o mundo, innúmeros tipógrafos foron contaminados por ese mesmo mal de querer rexenerar a sociedade. Foi certo que a Casal o asasinaron casualmente a mesma noite que a un autor a quen el lle editara seis poemas, Lorca. Mais esta é a historia dun tipógrafo triunfador, que non nos confunda ese corpo dun home de 41 anos aí caído. Ese non é o final da historia, porque esta é a historia dun éxito.

Asasinárono a mesma noite que a Lorca, a quen editara seis poemas

Estabeleceu a ponte entre os republicanos coruñeses e a mocidade galeguista

"Publicar todas aquelas obras que estando escritas na nosa fala contribuian de calquera xeito ao seu máis grande uso sen perder o tempo en disquisicións inúteis. Nós pensa, e así o practica, que hoxe en galego hai que escribir de todo e para todos". El editouno todo, é o editor da literatura galega, o panadeiro que repartiu palabras como pans. Só unha visión pueril da cultura pode esquecer que quen crea as ideas e as obras artísticas son os científicos, intelectuais e artistas, mais quen logo crea os libros son os editores. Casal foi o fabricante da cultura e a literatura galega do primeiro terzo do século XX, xustamente cando se dirime a batalla por facer da lingua galega unha lingua de cultura capaz a expresar o seu tempo. Foi Casal quen editou a Otero, Risco, Castelao, Cunqueiro, Manoel Antonio, Ramón Villar Ponte, Cabanillas, Blanco Amor, Amado Carballo, Víctor Casas, Filgueira Valverde... Editou literatura, historia, ensaio político, propaganda... Con el colaboraron como ilustradores Seoane, Camilo Díaz Baliño, Maside... Editou "de todo e para todos".

O rapaz que naceu na Praza de María Pita coruñesa nunha familia de ambiente republicano e que emigrou con catorce anos a Buenos Aires gañou alí conciencia galeguista e aprendeu o oficio da liberdade: tipógrafo. Voltou a Galiza, que para el xa non era unha terra, senón a Terra que quería ser nación e emprégase no consulado de Francia na Coruña. Proba logo ir traballar como traductor a Burdeos, volta de alí a uns meses e fai o servizo militar. Coñecer por dentro o exército español de 1914 refórzalle as ideas republicanas e galeguistas. Participa na fundación da Irmandade da Fala coruñesa no ano 1919, un partido progresista e republicano, que tería a súa sede na Rúa Real de A Coruña, nº 36: o seu enderezo persoal. Casal sitúase desde o comezo nunha liña do galeguismo que entrará en conflitos internos sucesivos co galeguismo máis conservador, tanto o coruñés como o ourensán. A liña republicanista de Antón Vilar Ponte. A Galiza que prentende Casal non só se reivindica históricamente, tamén quere unha reforma social.

Entre as achegas económicas para fundar a Irmandade consta a aportación de "1 peseta" por parte dunha moza chamada María Miramontes Mato, unha costureira recoñecida. Sería por eses anos que se coñeceron e casaron e abriron unha tenda de tecidos. Mais a vocación de Casal era a de Diderot. Un primeiro intento de fundar unha editorial con Labarta Pose non fraguou, mais cando xa estaba para voltar a Buenos Aires (até a metade do século Galiza foi americana) Leandro Carré Alvarellos proponlle en 1924 crear unha sociedade e fundan a Editorial Lar. Non tiñan prelo propio. Lar é o comezo verdadeiro da novelística galega, pois crea unha colección de noveliña breve mensual cunha tiraxe de 3.000 exemplares. Abren a colección cun título de Wenceslao Fernández Flórez, A miña muller, e a colección resulta ser un verdadeiro éxito editorial. Mercan maquinaria propia e editan A Nosa Terra, o órgano galeguista, reemprenden tamén a edición da revista Nós que fundara uns anos antes o grupo ourensán de Risco e que levaba anos sen edición. O traballo editorial de Casal revitaliza a Irmandade coruñesa e ao conxunto do galeguismo.

Tanto a militancia de Casal como a súa vontade de ter unha empresa propia e ser editor profesional conducen á separación dos dous socios. Lar seguirá aínda un tempo, cerrándose coa edición do Dicionario do propio Carré Alvarellos e Casal abrirá a Editorial Nós. A vocación social e política de Casal lévao a comprar novas máquinas para editar un xornal republicano vespertino, con parte dos textos en galego, El Momento, e do que só se chegan a editar 14 números pois. Malia as arelas republicanas na cidade, é un fracaso e unha catástrofe económica que o conduce a trasladarse a Santiago no ano 31 na procura de público.

Ese fracaso empresarial de Casal ten, paradoxalmente, un efecto enriquecedor para o galeguismo. Abriu o seu negocio en Santiago, primeiro na Rúa das Hortas e logo na Rúa do Vilar, 15, e, facéndose coñecido nos ambientes republicanos santiagueses, estabeleceu unha ponte entre a xeración republicana e galeguista coruñesa e a nova mocedade galeguista universitaria que se fraguaba neses anos. Son anos marcados pola esperanza e pola ameaza que pairaba no ar. En 1933 Hitler xuraba o cargo de chanceler da república alemana e en España comeza o chamado Bienio negro republicano.

É un tempo de febre ideolóxica e todas as persoas implicadas na vida social e política móvense, evolucionan e matizan as súas posicións. Casal continúa evolucionando dentro do galeguismo nas correntes máis progresistas e de esquerda democrática. Tras o mostrador, co seu cigarrillo adoito, "resplandecíalle o sol na cara ao ver a un amigo" entrar na súa tenda. Así o lembra Otero Pedrayo. Amábel, cortés e teimudo, así o lembran outros. "O gran corazón optimista e fidalgo de Ánxel Casal e toda a súa inmensa esperanza e amor [...] a Castelao e a Otero Pedrayo coñecímolos ao redor daquel mostrador. ¿En que outra vida ocorreu todo iso?", rememoraba Seoane anos despois, lonxe, no exilio. "O que devecía por achegarse ás máquinas entre os cinco operarios a luxarse de tinta, o seu pracer, e a fedellar nas dúas ou tres minervas, unha guillotina e unhas modestas caixas de tipografía [...] Un taller simple e pobre", lembra Seoane. Outros testemuños falan dunha imprensa para encadernar, unha máquina de gravar, unha Linograph, unha linotipia. Esas eran as temíbeis armas de Casal, coas que editou libros, panfletos de toda canta organización política ou sindical llo encargou, facturas, tarxetas de visita, sobres, publicidade comercial...

Foi certo, prendérono nunha aldea de Arzúa, levárono ao cárcere santiagués, a Falcona, e de alí o sacaron a culatazos, de noite e en camiseta. Deixou unha toalla, unha pastilla de xabón, unha chaqueta, unhas zapatillas e mais un reloxo. Camilo Díaz Baliño, amigo irmán, tiroulle un último retrato feito a lápis, o retrato dun tipógrafo a piques de ser asasinado.

Mais a historia non acaba no corpo dun home asasinado. A súa casa e o seu taller foron asaltados e roubados polos fascistas, as súas máquinas expoliadas e desaparecidas. "Un libreiro de Vigo merca os libros e as publicacións que tiña a imprenta Nós", referiu Xesús Carro, "á súa chegada na dita mencionada cidade, uns mociños, lucindo unhas camisas do seu idealismo, puxéronlle fogo aos caixóns". A súa esposa María Miramontes, que compartira a empresa, os traballos, que mesmo financiara coa costura as quebras e apuros económicos, fuxiu a Buenos Aires (ónde se non).

Mais a historia tampouco non acaba aí. A historia continúa na reconstrucción da cultura en lingua galega no exilio e no interior, continúa en cada editor galego, en cada persoa que escribe en galego, mesmo continúa na existencia destas páxinas. Nós existe en todos nós.