Santiago no camiño

Desde a cincenta Idade Media foron vindo a esta cidade do fin do mundo, empurrados ao camiño tal vez pola cobiza ou pola fe, por simple curiosidade ou fuxindo da pena de vivir. Pero en todos eles -peregrinos ou fuxitivos- aniñaba a esperanza dun milagre. E o señor Santiago non os defraudou. Ás veces de forma inmediata, como con don Gaiferos de Molbartán, que non tivo en conta que o Apóstolo xa collera certas mañas enxebres e deu na humorada de cumprirlle a súa pregaria ao pé da letra, fulminándoo. Outros foron, máis discretamente, curados duha tara ou dunha maldición. Pero todos eles haberían de asistir ao prodixio de que a cidade dos seus teimosos soños, a que motivou o seu penoso andar ata os confíns da terra, aparecía un día ante os seos ollos con toda a irrrealidade da súa pefección; unha perfección algo turbadora e como xurdida directamente das mans de un Mestre Mateo a escala planetaria. Aquela cidade mítica que parecía máis propia do territorio dos soños, estaba alí, recostada na néboa. E todos puideron percorrer estarrecidos as suas rúas e prazas, escoitar as súas badaladas e os seus silencios e sentirse colmados e habitados para sempre por unha nostalxia nova, como outra infancia.

Debaixo da saba, había un cadáver que semellaba moi atento ao profesor

Alí, na feira, estaba o Paisano, o mesmo corpo da clase de anatomía

A patroa díxome que xa non era cadáver. Agora pasara a difunto

A cidade recibíranos no primeiro ano cunha degustación de chuvias

E como unha infancia foi a nosa estadía nos anos 60 nesta cidade máxica. A infancia daquel home que, en cada un de nós, foi nado en Santiago, alumeado a outro tramo da súa biografía, a outro clima tal vez, a outras xentes, a outra vida: ao principio do noso itinerario como homes adultos. Fomos, pois, estudantes de Santiago, porque toda a cidade era un marco de formación, un espazo novo. E era un bo sitio para aprender o oficio de médicos, aquí onde tantos buscaron alivio ou curación.

Daquela época iniciática chegan xa esvaídos os recordos: a facultade e a catedral, os campanarios e as chemineas, os profesores e os santos do Pórtico da Gloria, os carballos de Santa Susana e as gárgolas pingantes, os bedeis e os taberneiros, os vivos e os mortos... Materiais evanescentes, olvidos de cousas ocorridas e recordos das que, quizais, non ocorreron nunca. Pero tamén permanecen visións moi nidias: como agora mesmo podo ver a don Ángel Echeverri, nunha das primeiras clases de Anatomía, deambulando parsimonioso pola tarima. Viste unha longa bata impoluta abrochada por detrás e dirixe, a cada pouco, miradas de esguello algo intimidatorias cara ao auditorio; non menos intimidatoria é a vara que leva para sinalar aos reos de pregunta, mentres deambula en torno ao centro de atención: un vulto de tamaño natural cuberto por unha saba que parece unha estatua a punto de ser inaugurada. Todo ocorre nunha atmosfera moi lograda de suspense, malia aos chivatazos algo resentidos dos repetidores, cando o Maestro, que parece emprender unha nova excursión cara á periferia da tarima, xira bruscamente e, con xesto algo teatral, tira do pano: entón aparece o cadáver. É un home de baixa estatura e forte constitución, coas mans robustas de traballador manual, e conserva aínda o contraste cromático na pel dos que andaron sempre na faena ao aire libre. Ten unha boa cabeza, fronte olímpica e amplas entradas, as comisuras da boca vencidas, tal vez máis polo pesadume da vida que polos estragos do formol. Os ollos entornados, semella moi atento ás palabras do profesor. Incluso parece algo orgulloso do seu involuntario protagonismo póstumo. De seguro que levou unha vida ingrata e anónima. É, pois, un paisano.

Na cea comentei coa patroa a miña impresión tan intensa, malia a experiencias mortuorias anteriores. Dona Mercedes respondía a certo prototipo santiagués de patroa: comunicativa e despregadora dunha confianza antiga ao pouco de coñecerte, se lle entrabas polo ollo. Pertencía a unha familia de profesores e era moi dada a certo didactismo:

-Bueno filliño, es que no te son exactamente lo mismo los cadáveres que los muertos o que los difuntos. La impresión que producen es, también, distinta

Díxoo con certa conmiseración, como se eu tivese xa que sabelo.

Ao día seguinte, un xoves radiante, era feira, a miña primeira feira, agardada coa máxima ilusión. Ía, ademais, nunha compañía ideal con dous de Ourense, José Luis Vázquez Iglesias, Manito, e Miguel Echegoyen Peña, Badila, recén coñecidos e xa amigos de por vida.

A feira xa se anunciaba de lonxe pola xente que ía con aire festivo, e pasaban os feirantes e as vacas, solemnes e dignas, sábendose tamén plenamente santiaguesas. Na carballeira de Santa Susana tiña lugar o reencontro gozoso entre a cidade e a aldea. Xente e gando, muxidos, voces, fanfarrias e o hálito morno das vacas. Os tratantes estratexicamente situados, altivos e ollo avizor, cos seus mandilóns e os sombreiros para ser facilmente vistos desde lonxe polos clientes. Os tenderetes, os charlatáns, as casetas do polbo, as pulpeiras co seu fogo sagrado e os seus recipientes non menos evocadores dos aparellos eclesiais. E os paisanos en animada charla, interrumpida gravemente para a comuñón, máis que inxestión, das obleas de polbo. Labregos facilmente distinguibles polo seu fervor do resto dos asistentes, tamén á hora de alzar a taza, darlle o movemento discreto e preciso, aproximar os beizos e, lenta e sabiamente, beber, rematando con leve estalido de fina cortesía.

De súpeto, cando xa estaba eu entregado por completo a aquela eclosión de vida, volvino ver: ao paisano da clase de Anatomía, ao cadáver. Agora iba coa típica chaqueta de pano marrón e tiña un aire algo espectral e onírico, pero levaba aínda as pinturas de Echeverri. Reprimín como puiden o xesto de asombro ante semellante aparición, no momento en que soaba a arrebatada oración do charlatán, voltos os ollos ao ceo, proferida cando os parroquianos non picaban no seu arte trecoleiro:

-¡Baja Manolo, que esto es increíble!

Tan incrible que me gardei moi moito de facerllo partícipe aos meus amigos ourensáns. O paisano seguía pola súa conta entre os feirantes co mesmo aire ausente, pero atento sobre todo ás vacas. A feira, claro, xa rematara para min porque aquilo tiña que contarllo axiña á miña patroa. Subín de tres en tres a escada peraltada polo peso dos seus 400 anos da miña pensión da rúa das Orfas. E dona Mercedes deixou a calceta:

-Eso es que ahora ya no es cadáver: pasó a difunto... Y hay gente que los ve. Mi hija Angelines, sin ir más lejos, vio uno hasta que acabó la carrera. Dicen que son almas en pena por no haber podido estudiar. Pero no se meten con nadie y lo poco que hablan es en latín. Puedes estar tranquilo, filliño, que eso no te es nada del otro mundo, aquí en Santiago.

Non cabía dubidar dos ditames de dona Mercedes, e resigneime a ter un novo compañeiro de clase, segredo e difunto; ao fin e ao cabo, pensei, esta cidade tamén naceu dunha tumba.

O Paisano era un asiduo da facultade. Dito xa que seguía con aparente atención as clases de Anatomía cando, digamos, estaba de corpo presente, mostrouse igualmente interesado en Técnica Anatómica, onde ía dunha mesa a outra, con certas mañas de repetidor, e sobresaltábase coma todos coas fintas de Quintáns á hora de facer preguntas, mostrándose mais relaxado cando era Navarrina o preguntador (...).

Durante anos case sempre fomos a clase mollados. Ninguén que non vivira en Santiago terá conciencia exacta da chuvia. (....) A cidade recibíranos no primeiro ano cunha degustación de chuvias. A mansa chuvia do chove miudiño de Rosalía na invernía. A chuvia rala e espallada do comezo do trebón a espasmódica das primaveras equívocas. A chuvia minuciosa ou en altas e ventadas vagas no Obradoiro, tantas veces rematadas por un asomo de sol. A chuvia olorosa no o outono de Santa Susana. A chuvia musical sobre lucernarios e tellados. O orballo como unha inmensa lingua vacúa lambendo amorosamente a cidade enteira.

A chuvia que fixo posible as frondosidades das vellas pedras en lidros, mofos, brións, vexetación varia en contrarréplicas magníficas ao arte humano e os seus capiteles barrocos. A cidade da chuvia, a súa beleza laberíntica e diversa, a ratos grandilocuente ou campesiña, monumental ou recatada, o seu misterio e os seus segredos milenarios, todo nos acolleu ao fin do Camiño que para nós sería tamén principio (...).

Ángel Vázquez de la Cruz é medico de nenos