Os muros de silencio

Sabemos que, en verbas de Heinrich Heine, cando os libros se queiman, tarde ou cedo a xente arde tamén. Mais sabemos tamén que os libros, como a xente, atopan xeitos de resistencia. Un dos libros máis prezados nas bibliotecas dos ateneos populares era O home e a terra, do gran xeógrafo libertario francés Elisée Reclus, Eliseo. Nunha das follas limiares, levaba a ilustración simbólica de dúas mans alzadas a soster unha esfera e a carón unha lenda: "O ser humano é a natureza tomando conciencia de si mesma". Talvez pola sona que acadou, talvez pola querenza da xente obreira lectora, que partillaban con A conquista do pan, de Kropotkin, esa obra de Reclus foi unha das máis odiadas polos que andaron á caza do Librepensar. Podemos imaxinar así, o Librepensar, como un ser híbrido, persoa-libro. Ao abrilo, facemos do libro un ser vivo. Mais o proceso tamén se dá á inversa: o libro ábrenos a nós. Fai de nós un corpo aberto. Un corpo que é libro.

ISTO NON É UNHA TEORÍA

Na historia dramática da cultura, houbo xente que enterrou os libros para salvalos. Ás veces, nunha sorte de cadaleito, desenvolvendo así a aprendizaxe irónica da morte que é unha das razóns de ser verdadeiras da literatura. Un dos libros máis soterrados foi precisamente O home e a terra, do Eliseo. Iso foi o que fixo Lafuente, o mozo bibliotecario do ateneo O Resplandor no Abismo, no barrio coruñés da Silva, a quen asasinarían os cazadores de homes-libro.

Reaccionamos con certo complexo cando alguén nos sitúa no eido da arte comprometida. Iso de compromiso non só semella démodé, senón que aínda por riba ao mellor se che aparece Alonso Montero para amoestar dicindo que o que fas é "compromisiño". Mais hai que zafar das silveiras é ir co Compromiso a onde nos leve. Eu teño bastante confianza no tipo este, alias Compromiso ou, en confianza, Compromisiño. É o que está detrás da chamada memory art ou arte que fai memoria.

Unha das grandes iniciativas de memory art foi o proxecto Nexo desenvolvido en Arxentina por Marcelo Brodsky, un artista activo no movemento dos Dereitos Humanos. Significado de Nexo: lazo, ligadura, unión, vínculo; calquera cousa que serve para unir outras, material ou moralmente. Un dos apartados de Nexo denominouse Os condenados da terra. Tomouse do título dun libro de Frantz Fanon, ben senlleiro nas loitas de liberación dos colonizados no século XX. Mais a denominación ten aquí un dobre sentido. O que se mostraba a xeito de instalación eran restos de libros que foran soterrados nos anos da dictadura militar arxentina, entre 1976 e 1983.

Ver as imaxes deses libros, deses ósos e vísceras de libros, é algo que estarrece. Ademais do que nos contan, do que o autor escribiu, os libros contan agora outra historia: a súa biografía. A súa lembranza da morte.

Velaquí a transcripción da nota dun caderno de 1994 dunha das persoas, Nélida Valdez, que enterrou libros para salvalos e de como volveron á vida: "Cando lle contamos aos nosos fillos que no 76 enterraramos libros, asombráronse porque aínda non os foramos desenterrar. Leonardo (16 anos) preguntounos se podían ir buscalos. Gustounos moito que se interesaran polo TESOURO. Recordábamos que estaban entre dous álamos pero non sabiamos cales eran. Así que comezaron a cavar. E seguiron cavando todos os días á volta da escola sen darse por vencidos. Ata que despois de abrir varios pozos, aos tres ou catro días, deron con eles. Os berros de ledicia dos nosos fillos ao encontralos contrastaron coa imaxe dos libros destruídos e todo o que para nós representaban".

O CIVISMO VALENTE DO XENERAL GABEIRAS

Hai libros soterrados baixo terra e tamén os hai soterrados polo silencio. Non porque non teñan interese. Ao contrario. Hai moreas de silencio sobre eles, xusto porque son moi interesantes. É o caso do que leva como un agoiro por título Muros de silencio, e por ben claro subtítulo: Corrupción y amenaza en la Ría de Ferrol, el caso Reganosa, do que son autores Carmelo Teixeiro, Enrique Barrera e Manuel Ángel Rodríguez Carballeira, e que está editado pola asociación Fuco Buxán.

Falabamos de libros soterrados. Este é un libro que revirita malia o silencio. Que brinca por riba dos balados, das sebes e dos foxos. Velaí está contada polo miúdo toda a historia, a coñecida e a oculta, da gran planta de gas chantada no interior da Ría de Ferrol. O libro pode lerse ás veces como un thriller, como unha viaxe esclarecedora de Sam Spade ao Poisonville (a Cidade Veleno) de Dashiell Hammett. Noutros treitos, lese como auténtica peza do teatro do absurdo.

Como é posíbel que se permitira o emprazamento de semellante complexo no interior da Ría? Dende a razón medioambiental, é un despropósito que non tería lugar en ningunha parte do mundo civilizado. Eu xuro que nunca me crin que for adiante, ata que espertei e Reganosa estaba alí. Por que esa teimosía en metela no medio do hábitat veciñal ao tempo que se cavaba un xigantesco porto exterior? Non se aprendeu nada da experiencia da celulosa na ría de Pontevedra? Por que se ignora a voz do pobo como se a democracia fora unha tapadeira? Este complexo será moi rendíbel para unha empresa, mais é un mal negocio para a colectividade.

Despois de ler Muros de silencio un sente algo así como o desacougo da Ría, convertida agora nunha estación de gaseiros. E lamenta non ter estado, cando cumpría, a carón do xeneral Gabeiras, que tivo o valor cidadán de presidir o Comité en Defensa da Ría. Esa Ría de Ferrol, onde debían estar a facerse os mellores barcos de Europa, porque aí está a sabedoría e as mans que poden facelos. A coraxe galega ten que reactivarse para acadar esa demanda antes de que esvaia a memoria naval. Mais é imprescíndibel a unidade e a vontade dende Galicia para que nos tomen en serio. O que temos agora é un paradoxo cruel: no corazón da ría, baleiramos os tanques de esperanza e enchémolos de gas. A estratexia do suicida.