Heráclito, Parménides e o Mixto de Monelos

Estabamos de pé nas butacas de veludo roído do vello cine Monelos. Bailabamos ás ceibas Los chicos con las chicas. Los Bravos fixeron unha película a partir de aquel hit que tanto petou a finais dos sesenta. Pero nós tiñamos un motivo especial para berrar o elemental retrouso: "¡Los chicos con las chicas tienen que estar!" O de Monelos foi o primeiro instituto mixto. Unha revolución. Un frenesí. Ás veces viñan en grupo alumnos de colexios privados, relixiosos, para ver aquel espectáculo. O de saírmos xuntos das aulas mozos e mozas. Os pantalóns de campá, as primeiras minisaias. Mais sobre todo esa excitación de estarmos xuntos. Trazar de súbito unha conexión coa ollada, mentres o profesor Caeiro explica o debate esencial que atravesa a historia. Ou es Parménides. Todo permanece. Ou es Heráclito. Todo flúe: nunca nos bañamos no mesmo río.

Nunca pensara que o lugar de estudos puidera ser de tal xeito o lugar do desexo. O lugar erótico

Heráclito tiña razón, pero a Parménides tampouco lle faltaba.

O río, bañarse xuntos, nena. Permanecer, fluír. Velaí a filosofía.

Eu corría para aquel instituto. Cos pés e coa cabeza. Baixaba campo a través até Elviña. Cruzaba como un vietcong a avenida de Alfonso Molina, aquela ruta Ho Chi Min onde morría tanta xente atropelada. Un deles, o noso avó materno, o labrador escribá de Corpo Santo. Ao andareiro non o matou a guerra e foino matar un coche na avenida. Un furtivo. Un condutor que se deu á fuga. E aló ficou o Manuel na cuneta, na hora do lusco fusco. O caso é que eu corría para Monelos por Mato Grande, que daquela era un mar de cereal, por un carreiro paralelo ao camiño de ferro, e despois abeiraba o novo Barrio das Flores. E a miña Ítaca era aquel instituto. Foino durante sete anos. Estaba na ladeira do monte, entre leiras, trala igrexa de Oza. Pouco máis que un galpón, de paredes e tellado liviáns, sempre con aire provisorio, pero que loitaba bravamente coa tempestade. Horrorízame o túnel do tempo, pero a aquela época de Monelos si que volvería. Ir ver que foi de Heráclito, Parménides e as Peggy Sue!

Para nós estudar foi unha aventura temeraria. Refírome a María e a min. Empuxárannos os mestres de primaria, don Antonio e dona Fina. Pero aquilo dividiu á familia. Daquela era moi raro que os fillos dunha familia obreira seguiran estudos alén da escola. Meu pai non o tiña claro. E agora compréndoo. El víame a min na obra e a María buscáralle xa un traballo de dependenta nunha zapatería. Non estaba mal, non si? Pero ela foi dúas semanas de proba. Volveu un día do traballo e dixo: "Non vou ir máis. Quero estudar." E María, cando tiña unha idea clara, non dobraba. Tiña alma de sufraxista. Así que estudamos. A ela matriculárona na Milagrosa, un centro público que tiña un vínculo co orfanato da Deputación. En cuarto de bacharelato, María gañou un concurso de redacción. Primeiro na fase da Coruña. Logo para toda España. De premio, fixo unha viaxe a Porto Rico. Os xornais titularon: "La hija de un albañil gana el concurso nacional de redacción". Aquel conto de María, escrito aos 14 anos, era un texto insólito, dunha fermosa dureza. A vida dunha árbore, a súa tala, a súa viaxe para ser despezada nun serradoiro. Esa clase de relato no que te preguntas: Como se fai isto? Un ano despois daquel premio, María desfíxose dos agasallos que lle deran. De todo. Agás duns discos de música portorriqueña e dun libro da poesía completa de Tagore. Medraba nos ollos a muller libre e a liberdade tamén pode doer. Lembro que non parou de chorar o día do golpe de estado en Chile, coa morte de Salvador Allende. E había quen sabía o porqué, e había quen non e preguntaba: "Pero, que lle pasa a esta nena?". E miña nai calaba.

Eu corría para Monelos cada día. Nunca pensara que o lugar de estudos puidera ser de tal xeito o lugar do desexo. O lugar erótico. Hoxe fálase moito dos "lugares" e dos "non lugares". Algo pasou alí. Unha cousa psicoxeográfica fixo concordar a un profesorado especial, con profesoras de literatura como Luz Pozo e Ánxeles Penas, e a unha rapazada insurxente. Semellaba un retallo da Institución Libre do Ensino no arrabalde coruñés.

Un sábado pedimos o espazo que facía de ximnasio para unha actividade libre, organizada polo alumnado. Juana, Celsa e Luciano recitaron a Bertold Brecht. Puxéronse discos de Voces Ceibes. Interpretamos o Catecismo do labrego, do tío Marcos da Portela.

-Sondes labrego?

-Si, pola miña disgracia.

Quen preguntaba, quen facía de cura, era Pedro Morlán. E eu era o labrego. El, Morlán, facía moi ben de confesor. Talvez pola súa presenza de mozo pálido, alto, fraco e revolucionario. Iso de revolucionario, en Monelos, dalgún xeito, erámolo todos. Había profesores conservadores, si, pero éranche os máis excéntricos. Mesmo os curas eran roxos. Primeiro, don Maurilio. E Pampín, que veu despois, de aparencia tímida, sempre a cismar, como se levase o peso do mundo enriba. Todo o contrario de don Maurilio. Un home miúdo este, fibroso, eléctrico. Semellaba que o corpo todo traballaba para a voz. Para soster leccións maxistrais ou prédicas co sal da terra. Por mor deste crego, fillo de labradores casteláns, soubemos aos 14 anos quen era Helder Cámara, o bispo brasileiro de Olinda que abriu o camiño da teoloxía da Liberación, ou Ernesto Cardenal ou Camilo Torres, mais tamén os presupostos básicos do estruturalismo ou da psicanálise. Creouse unha comunidade de base. Puidemos trasler os Evanxeos e entender moi ben que a Cristo, se volvese, crucificaríano outra vez os poderosos.

Pampín falaba galego. Comentoume un día que tiña algo para min. Fun á pensión onde vivía, en Catro Camiños. Deume un libro e díxome: "Lévao debaixo do xersei".

Era o Sempre en Galiza de Castelao, editado en América.

Por aqueles días ocorreu outra cousa. A brigada político social visitou a dirección de Monelos. E acabáronse os actos do sábado. A Institución Libre do Arrabalde, "los chicos con las chicas", estaba no punto de mira.