Munduan dabiltzan 'ni'ak
Idatz al daiteke idatzitakorik lehendik bizi gabe?; edo galdera beste erara eginez: ba ote literaturarik bizitzarik gabe? Badakit galderak epaitzeko moduak direla; galdegilea, nolabait, epaile bihurtzen dela, galderak egiterakoan. Edo Inkisidore, edo ez dakit zer... Izan ere, ba al da galdera neutro, koskarik gaberik? 'Zer ordu da?', galdegiten denean, ez al zaio erantzun baino lehenago galdegilearen egoerari erreparatu behar, galdegilearen urduritasunari, presarik badu, galdegilearen lasaitasunari, astirik badu behintzat? Galdegilea ez baita sekula neutroa; galdegileak, gizaki orok bezala, bere grinak eta irrikak bizi baititu; galdegilea bere iritzien mende, bere arrazoimen eta sentimenen arteko lehia eta borrokaren barnean bizi baita. Neutrotasuna, soraiotasuna, gizatasunetik harantzago doazen sentipenak dira.
Imre Kertész idazle hungariarrak azken liburuan, Ni, bestea izenekoan, anekdota bat kontatzen du, literatura lan baten oinarrizkotzat jo daitekeena. Idazleak hitzaldi bat eman du eta bukatutakoan gizon bat hurbildu zaio, gizon ezezagun bat. Idazlearen harridurako, gizonak besartean hartu du eta bere burua aurkeztu: lagun bat, antza denez, hogeita hamabost urte ikusi gabea. Lagunak idazlearen berri baduela aitortu du, irakurtzen dituela haren liburuak. Ez omen du ulertzen idazlearen aldaketa, ezagutu zuenean gizon arrunt eta ohikoa omen zen, bat ere ez berezia, sekula ez zuela pentsatu berak ezagututako gizon arrunt halako hura idazle famatu egingo zenik. Idazleak, nonbait, beti kanpokoak, beti atzerrikoak. Lagunak, gero, alde egiten du kanpora, harriturik behar bada hitzen esanahiaz, harriturik beharbada idazlearen harriduraz.
Bitxia izaten da idazleak bere ingurukoekin izan ohi dituen harremanak. Niri ere gertatu baitzait norbaitek kalean geldiaraztea eta nire idazlanek harritzen dutela esatea, sekula ez baitu pentsatu -ni neu ezagututa, azpimarratzen du, ahots doinurik gabeaz- halakorik idazteko gauza izango nintzenik. Ni beste bat naiz, horixe, harentzat; nigan aldaketa izugarria gertatu da alegia, lagunak ni ikusita beste bat ikusten baitu: haren iritzian berak ezagututako 'ni' ez bainaiz idazten duen 'ni'a.
Ez da hori okerrena izaten. Gertatu izan zait irakurle bat nigana hurbiltzea eta derrigorrezko diosal hitzak esan ondoren, lehen bezain konprometitua ez naizela esatea, ai, ai, ai, lehen bezain sakona ez naizela alegia, berriro ai, aldatu egin naizela eta ez dakiela hoberako ote. Iruditzen zait halako irakurlek idazleengan beren buruarengan ikusten ez dutena ikusi nahi dutela, idazlea haien 'ni'a izatea nahiago dutela. Gertatu izan zait, era berean, irakurle ohi batek, seguritateko enpresa batean lanean ari zelarik, esatea niri, begiak nire begietan jarri ondoren, 'sisteman sartzen ari haiz, idazle', berak, sistemaren zaintzaileak, niri, sisteman sartzen ari nintzela. Hark ere idazleari bere buruari eskatzen ez diona eskatzen dio. Aldatu egiten gara, hori egia da, mundu odoltsu eta mingarri honetan egiarik bada behintzat; aldatu egiten gara denborarekin batera; eta denbora aldatzeko aukerarik ez dugunez, denboraren joanak aldatzen gaitu, berarekin eramateaz gainera.
Idatz daiteke, bai, idatzitakorik lehendik bizi gabe, idazlearen 'ni'a mundua osatzen duen 'gu' bihurtzen denean. Izan ere, idazle guztiok ez dugu bizi izan Auschwitzekoa bezalako esperientziarik, ezta gerraren garraztasunik dastatu ere (gure artean gertatzen ari dena ez baita gerra, hilkintza krudela besterik ez), baina esperientzia horiek guztiak gure egin ditugu, beste asko bezala, jakina. 'Idazteko lehendik bizi behar da' esaldia, ondo dago, udako ikastaroetan esateko eta besterik gabe horretaz eztabaidatzeko, baina literaturaren mundua konplexuagoa da. Idazle bakoitzak munduan zehar libre antzean dabiltzan 'ni'ak hartu behar ditu bere baitan eta gorde eta babestu bereak balira bezala.
Behin, aspaldi ikusten ez nuen lagun bat hurbildu zitzaidan. Kafea hartzen genuen bitartean, bere historia kontatu zidan, marinel sartu zela Bilbon, pirata bihurtu zela Manilan, taberna baten jabe, neskak eta droga ugari ibiltzen diren horietako baten jabe, egin zela geroxeago, Amsterdamen. Galdegin nion zergatik ez zuen horretaz idazten. Ezetz, bere historia opari egiten zidala. Harrez gero, ni, nire laguna ere banaiz, marinel izana Bilbon, pirata Manilan, eta taberna jabea Amsterdamen.
